شعر و عرفان

غزلی از امیر خسرو :

دلم   در  عاشقی   آواره شد   آواره  تر  بادا           

تنم از  بی ‌دلی   بیچاره شد   بیچاره تر    بادا                                                             

به   تاراج   عزیزان   زلف  تو    عیاریی   دارد            

به   خونریز   غریبان   چشم  تو عیاره تر  بادا                                                           

رخت تازه است و بهر مردن خود تازه تر خواهم 

دلت   خاره‌ست   و بهر کشتن   من خاره  تر بادا                                                       

گر ای   زاهد   دعای   خیر   میگویی  مرا این گو

که   آن    آوارهٔ    از   کوی    بتان   آواره تر  بادا                                                      

همه گویند کز خون‌خواریش خلقی بجان  آمد

من این گویم که بهرجان من خون خواره تر بادا                                                   

دل من پاره گشت از غم نه زان گونه که به گردد

و گر جانان بدین  شادست  یا رب پاره تر  بادا                                                       

چو با تردامنی خو کرد خسرو با دو  چشم تر

به   آب   چشم    پاکان   دامنش همواره تر بادا                                                          

مقامات و احوال

عرفان بر دو قسم است : عرفان نظری که عبارت است از سلوک فکری  

 برای   تبیین هستی  و  عرفان عملی  که عبارت است از سلوک نفسی و

 عملی برای رسیدن به   حقیقت.

به اعتقاد عرفا سالک برای حرکت به سوی حقیقت باید از روشنی شریعت

استفاده کند  و  با استفاده از شریعت راهی می جوید به نام طریقت و غایت

 آن حقیقت است.عرفا معمولا در ظاهر پرستی شریعت مخالفت دارند ،مقامات

 و احوال  مربوط به طریقت است و به اعتقاد عرفا این مسیر از مبدا تا منتها

مشتمل بر منازلی است که به آنها مقامات می گویند اما در تعداد منازل آن

عرفا اختلاف دارند . خواجه عبدالله انصاری به صد میدان در این مرحله اعتقاد

دارد و مقام و حال را جدا نمی داند ، عطار نیشابوری به هفت مرحله اشاره دارد

(هفت شهر عشق)ابو نصر سرّاج نیز  هفت مقام را برای طریقت ذکر می کند .

مقام : منازلی که سالک از روی اختیار اکتساب می کند و شأن آن مقام پایدار است.

حال:واردات قلبی که بدون اکتساب از سوی سالک و صرف نظر از اختیار او از

 جانب خدا بر قلب او وارد می شود. حال امری موهبی است و ماندنی نیست.

    بگفت احوال ما برق جهان است        

 دمی پیدا و دیگر دم نهان است

مولانا در مثنوی تفاوت میان حال و مقام را اینگونه بیان می کند.

حال چون جلوه است زان زیبا عروس    

  وین  مقام  آن  خلوت  آمد  با  عروس

جلوه  کرده   شاه و   غیر  شاه   نیز         

 وقت   خلوت   نیست   جز شاه    عزیز

جلوه  کرده  خاص و عامان را عروس      

خلوت   اندر   شاه   باشد    با    عروس

هست  بسیار   اهل   حال  از  صوفیان      

 نادر   هست    اهل    مقام   اندر   میان

مقامات از نظر ابو نصر سراج

پیش از ورود به این مبحث به شرحی کوتاه از زندگی ابونصر سراج اشاره می شود.

ابونصر سراج طوسی، صاحب کتاب معروف «اللمع» که از متون اصیل‏ و قدیم و معتبر

عرفان و تصوف است. در  سال  378 در  طوس  درگذشته است.  بسیاری  از   مشایخ

  طریقت،  شاگرد بلاواسطه یا مع‏الواسطه او بوده‏اند. بعضی‏ مدعی هستند که مقبره‏ای

که در پائین خیابان   مشهدبه نام قبر پیر پالاندوز معروف است، مقبره همین ابونصر

سراج است (سراج زین ساز) کم کم این‏ کلمه به پالاندوز تغییر شکل داده است.او به

هفت مقام در سلوک عرفانی به حق اعتقاد داردکه به شرح ذیل است .

1-مقام توبه: مقامی است که سالک باید در آن اقامت گزیند .عرفا اعتقاد دارند که

 قبل از اینکه انسان در مقام توبه قرار بگیرد باید یک قصدی در او به وجود آمده باشد

 به نام   « طلب  »  تا انسان طالب نشود در مقام توبه قرار نمی گیرد .

در سلوک عرفانی عطار نیز اولین وادی ، وادی طلب است . مولوی نیز در جای جای

 مثنوی به این مطلب پرداخته است.

زین طلب بنده به کوی حق رسید      

درد  مریم  را  به  خرمابن  کشید 

یا:

در طلب زن دایما تو هر دو دست     

   که طلب در راه نیکو رهبرست

لنگ و لوک و خفته شکل و بی ادب   

   سوی او می غیژ و او را می طلب

گه به گفت و گه به خاموشی و گه      

 بوی کردن گیر هر سو بوی شه

                                                    ***

زمینه اصلی توبه :

عده ای می گویند آگاهی است و بعضی می گویند عنایت .

باید گفت: زمینه اصلی توبه آگاهی است از چهار چیز : 1- آگاهی از حق  

 2- آگاهی از باطل       3- آگاهی از وضع موجود              4- آگاهی از وضع مطلوب

این چهار اگاهی به اضافه طلب یا قصد  منجر به توبه می شود.

ولی خواجه عبدالله انصاری و ابو سعید ابوالخیر اعتقاد دارند که زمینه اصلی توبه

  عنایت  است ، اگر لطف خدا شامل حال انسان شود توبه فراهم شده است.

ذرده ای سایه عنایت بهتر است        

 از هزاران  طاعت طاعت پرست

انواع توبه:

اول : توبه عوام : توبه از معصیت 

دوم : توبه خاص: توبه از فکر و اندیشه باطل

سوم: توبه خاص الخاص: توبه از غفلت از خدا

همچنین گفته اند ارکان توبه پنج چیز است: ادای فرایض ، قضای مافات، طلب حلال،

 ردّ مظالم،مجاهده و مخالفت با نفس  . بعد از رعایت این مقامات و ارکان می توان

گفت که:التّائب ُ من الذنب کمن لا ذنب له توبه کننده از گناه مانند کسی است که

گناه انجام نداده است.در مقام توبه عرفا معتقدند که سالک احتیاج به شیخ یا رهبر دارد.

ترک این مرحله بی همرهی خضر مکن

ظلمات  است  بترس  از   خطر  گمراهی

                                                                                                  ادامه دارد ...

حکایتهای آموزنده

محبت حقيقى

آورده اند كه شبلى را وقتی محبت خداوند بر دلش  استيلا (غلبه) آورد، گفتند: ديوانه است ،

 در بيمارستانش بردند. جماعتى اولياى او كه ادعای دوستی با وی را داشتند پيش وى شدند

 شبلى روى به سوى ايشان كرد و گفت : شما كيستيد؟ گفتند: ما احبا و اصدقاى تو (هستيم .)

 شبلى برای امتحان وفاداری آنان، سنگ جفا بر ايشان انداختن  گرفت .آن جماعت كه اقرار

 ايشان بر او بود، بايستادند و آن جماعت كه قرارشان نبود، فرار را از وى واجب ديدند، جمله

برميدند. شبلى آواز برآورد كه دروغ گفتيد، اگر دعوت اينان در محبت من صادق است ، پس

چرا از بلاى من مى گريزند؟

كارواني از شعر :

فروغي بسطامي  مكافات عمل را اينگونه به تصوير كشيده است.

خواهي  كه  دلت  نشكند  از سنگ مكافات    

مشكن دل كس را كه در اين خانه كسي هست

يك رباعي از ابوالوفاي خوارزمي:

بد   كردم    و اعتذار   بدتر ز  گناه             

زيرا كه در اين هست سه دعوي تباه

دعوي وجود و دعوي  قوه و   فعل      

لا  حـــول و  لا   قــــــوه   الا   بالله

                                                  ***

بيتي زيبا از امير خسرو:

گفتي كه يار ديگر جا كرده در دل تو     

تو جاي مي گذاري از بهر يار ديگر

                                             ***

منيري شيرازي معتقد است كه نبايد از عاشق طلب صبر داشت .

مرا به صبر و شكيب آن صنم اشارت كرد

خبر نداشت كه خود هر چه بود غارت كرد

                                             ***

فخر الدين عراقي هم بيتي به اين مضمون دارد.

سر انصاف تو نازيم كه با اين همه حسن

از  دل  ما  طلب  صبر و سكون داشته اي

                                         ***

اوحدي مراغه اي دل به كرم يار بسته است.

در دست ما چو نيست عنان ارادتي     

بگذاشتيم تا كرم او چه مي كند

                                     ***

درد  دل  ‹ مسيح  ساوجي ›  همه مي دانند.

نيارم بر زبان نامش ولي چون درد دل گويم

همه دانند كز بيداد آن پيمان گسل گويم

                                              ***

بيتي زيبا از آذري طوسي:

 ز هول روز جزا آذري چه مي ترسي      

تو كيستي كه در آن روز در شمار آيي

                                            ***

عرفي شيرازي معتقد است كه در سراسر جهان كالايي به نام بخت خريد و فروش نمي شود.

جهان بگشتم و دردا كه هيچ شهر و ديار    

نيافتم   كه   فروشند   بخت  در   بازار

                                            ***

نرگسي ابهري:

چند اي دل فكر درد بي دواي ما كني  

  از براي خود چه كردي كز براي ما كني

                                              ***

عمر عزیز است ...

گر نبود  خنگ  مطلی  لگام

                               زد بتوان بر قدم  خویش  گام

ور نبود مشربه  از  زر   ناب

                            با دو کف دست، توان خورد آب

ور نبود بر سر خوان، آن و این

                             هم  بتوان  ساخت  به نان جوین

ور نبود  جامه‌ی  اطلس  تو  را

                              دلق  کهن ، ساتر تن  بس تو را

شانه‌ی عاج ار نبود بهر  ریش

                             شانه توان کرد به انگشت خویش

جمله که بینی، همه دارد عوض

                            در عوضش،  گشته  میسر   غرض

آنچه ندارد عوض، ای هوشیار

                             عمر  عزیز یست،  غنیمت   شمار

                                       شیخ بهایی

فراز هایی از عرفان مولانا:

مولوی خود را کسی میدانست که جوی میکند و آبی در این

 جو روان مینماید تا آیندگان به نوبت و تفریق از آب آن بهره بگیرند . 

هین بگو که ناطقه جو میکند        

  تا به قرنی بعد ما آب رسد

گرچه هر قرنی سخن آری بوّد     

 لیک گفت سالفان یاری بوَد

                                                      ***

عید یعنی روز نو روزی که آدمیان جامه نو می پوشند جهان جامه نو

می پوشد و طراوت از سر و روی زمان می بارد .

باز آمدم چون عید نو تا قفل زندان بشکنم   

  وین چرخ مردم خوار را چنگال و دندان بشکنم

                                                                            ***

اگر طلا را بدست ناقصان بدهید ضایع میکنند و اگر خاک را به دست

کاملاً بدهید طلا میسازند .

کاملی گر خاک گیر زر شود                 

  ناقص ار زر بُرد خاکستر شود

                                                          ***

کسی که از زمان و یا به تعبیر مولانا از ساعت رهایی یافته ؛ عید شدن را

به مثابه امری جاری و طبیعی و نه استثنائی در خویشتن تجربه میکند .

جمله تلوین ها ز ساعت خاسته است     

  رَست از تلوین که از ساعت برست 

چون ز ساعت ، ساعتی بیرون شوی        

   چون نماند ، محرم بی چون شوی

                                                                ***

گذشته و آینده را بسوزان و در بند ماضی و مستقبل نباش اینها مثل

گره هایی هستند که در نی میافتند و مانع عبور نفس و بر آمدن صدا میشوند .

هست   هشیاری    ز   یاد  ما مضی                

 ماضی   و مستقبلت    پردۀ  خدا

آتش اندر زن به هر دو ، تا به   کی               

 پٌر گِره با شی از این هر دو چو نی

تا   گِره   با    نی  بُوّد همراز نیست              

   همنشین   آن    لب و آواز نیست

                                                                ***

حكايت سليمان با مور

روزي سليمان از كنار خيل موران مي گذشت موري را ديد كه تل خاك بزرگي را

كه بر در خانه اش قرار داشت به سرعت باد مي برد تا آن مكان پاك گردد .

چو بادي مور يك يك ذره  خاك         برون مي برد تا آن تل شود پاك

سليمان با ديدن اين منظره به مور گفت:تو نمي تواني اين تل خاك را از بين

ببري . ز تو اين تل نگردد نا پديدار

اما مور گفت : با نيروي همت مي توان.  چون من عاشق موري هستم كه به من گفته است

اگر تواني اين تل خاك را از بين ببري به وصل من خواهي رسيد.

عزيزا عشق از موري بياموز           چنين بينايي از كوري بياموز

داستانهای مثنوی:

وحدت در عشق

عاشقی به در خانة یارش رفت و در زد. معشوق گفت: كیست؟

 عاشق گفت: "من" هستم.معشوق گفت: برو, هنوز زمان ورود

خامان و ناپُختگان عشق به این خانه نرسیده است. تو خام هستی.

 باید مدتی در آتش جدایی بسوزی تا پخته شوی, هنوز آمادگی

عشق را نداری.عاشق بیچاره برگشت و یكسال در آتش دوری و

جدایی سوخت, پس از یك سال دوباره به درخانة معشوق آمد و با

 ترس و ادب در زد. مراقب بود تا سخن بی‌ادبانه‌ای از دهانش بیرون

نیاید. با كمال ادب ایستاد. معشوق گفت: كیست در می‌زند. عاشق گفت:

 ای دلبر دل رُبا, تو خودت هستی.

گفت معشوقش که بر در کیست هان        

گفت بر در هم تویی   ای   دلستان

تویی, تو. معشوق در باز كرد و گفت اكنون تو و من یكی شدیم به درون

خانه بیا. حالا یك "من" بیشترنیست. دو "من" در خانة عشق جا نمی‌شود.

 مانند سر نخ كه اگر دو شاخه باشد در سوزن نمی‌رود.

گفت اكنون چون منی ای من  درآ          

  نیست گنجایی دو من را در سرا

حكايت مجنون و ساربان

به  مجنون  گفت:  روزي   سارباني       

                                          چرا   بيهوده   در   صحرا   دواني

اگر  با ليلي ات  بودت   سرو  كار        

                                        من  او   را   ديدمش  با  ديگري يار

سر زلفش به دست ديگران است         

                                       ترا  بيهوده  در  صحرا   دوان است

زگفت ساربان مجنون فغان  كرد           

                                       جوابش  اين   رباعي   را   بيان كرد

درخت بي ثمر  هر   كس  نشاند        

                                       دواي     درد   مجنون    را     بداند

ميان عاشق و معشوق رمزي است        

                                        چه   داند   آنكه    اشتر   مي چراند

به مجنون گفت كآخر اي بد اختر         

                                        گناهي   از   محبت    نيست   بد تر

ترا   ايزد  به   توبه   امر    فرمود        

                                           برو   از   عشق  ليلي توبه كن زود

بگفتا   توبه  كردم   توبه    اولي          

                                           ز  هر چيزي  به غير  از عشق ليلي

تلقين عارف

حكايت شده كه يكي از عرفا بر جنازه اي حاضر شد،از او تمنا كردند براي ميّت

تلقين بخواند ،او ميّت را به اين دو بيت تلقين كرد.

گر  منع  كند  جمله  جهان  ،كردستم

لطف  تو  اميد ست  كه   گيرد   دستم

گفتي كه به وقت عجز  دستت  گيرم

عاجز تر از اين مخواه كاكنون هستم